Trong hành trình nuôi con, nhiều mẹ thường xuyên nhìn bỉm của con mỗi ngày mà đôi khi không nhận ra rằng, đó chính là tấm gương phản chiếu sức khỏe tiêu hóa của bé. 

Từ lúc lọt lòng đến khi tròn 1 tuổi, hệ tiêu hóa của trẻ trải qua nhiều thay đổi và phát triển quan trọng. Việc quan sát phân – một biểu hiện trực tiếp của hệ tiêu hóa – là phương pháp tự nhiên, đơn giản nhưng lại cực kỳ hữu ích để giúp mẹ biết con có đang tiêu hóa tốt hay không.Vậy nhận biết phân bình thường bất thường như thế nào để chăm sóc tốt cho hệ tiêu hóa của con ? Hãy cùng bác tìm hiểu nhé.

1. Giai đoạn sơ sinh (0 – 1 tháng tuổi)

1.1. Phân bình thường của trẻ sẽ như thế nào?

Khi mới sinh, bé sẽ đi phân su – màu xanh đen, dính và không mùi. Đây là hiện tượng bình thường, đánh dấu việc ruột của bé bắt đầu hoạt động và tống ra những chất đã tích tụ trong bào thai.
Sau vài ngày, nếu bé bú mẹ hoàn toàn, phân sẽ chuyển sang màu vàng sậm, hoa cà hoa cải, có thể hơi loãng, thỉnh thoảng bọt nhẹ. Đây là dấu hiệu hệ tiêu hóa đang hoạt động tốt, sữa mẹ được hấp thu hiệu quả.

1.2. Số lần đi ngoài của trẻ sơ sinh 

Đối với trẻ bú mẹ hoàn toàn: Có thể đi ngoài 4–6 lần/ngày, thậm chí tới 8–10 lần, nhất là sau mỗi cữ bú. Phân thường mềm, lỏng, màu vàng hoa cà hoa cải. Đi nhiều nhưng phân mềm, bé bú tốt, tăng cân đều thì hoàn toàn bình thường.

Trẻ bú sữa công thức: Đi ngoài 1–3 lần/ngày, phân thường đặc hơn, có màu nâu vàng.
1.3 Thời kỳ giãn ruột sinh lý

Một số bé bú mẹ có thể 2–3 ngày mới đi tiêu một lần, nhưng nếu phân vẫn mềm và bé không khó chịu, đó cũng là bình thường. Đây được gọi là hiện tượng "giãn ruột sinh lý" – bé hấp thu gần như toàn bộ dinh dưỡng trong sữa mẹ.

2. Giai đoạn 1 – 6 tháng tuổi

Ở giai đoạn này, nếu bé bú sữa công thức hoặc kết hợp bú mẹ và sữa công thức, phân thường đặc hơn, màu vàng nâu hoặc nâu nhạt, mùi nặng hơn. Số lần đi ngoài bình thường: trung bình 1–3 lần/ngày hoặc 2–3 ngày/lần (đặc biệt nếu bú mẹ hoàn toàn).

Phân bình thường sẽ có màu vàng sẫm hoặc nâu nhạt, hơi đặc, có thể hơi mùi, không nhầy, không máu.

Một số dấu hiệu cảnh báo hệ tiêu hóa không ổn:

- Phân xanh lá cây kéo dài nhiều ngày, có chất nhầy: có thể do rối loạn tiêu hóa, hoặc mẹ ăn phải thức ăn khó tiêu truyền qua sữa.
- Phân lỏng toàn nước, có mùi tanh, kèm theo sốt hoặc nôn: dấu hiệu tiêu chảy, cần theo dõi mất nước và đưa bé đi khám.
- Phân có lẫn máu: Có thể là nứt hậu môn do táo bón, hoặc dị ứng đạm sữa bò nếu bé dùng sữa công thức, nên cần thăm khám để xác định rõ nguyên nhân.

3. Giai đoạn 6 – 12 tháng tuổi (khi bé bắt đầu ăn dặm)

Bước sang tuổi ăn dặm, phân bé sẽ có thay đổi rõ rệt cả về màu sắc, kết cấu và mùi. Đây là lúc mẹ cần quan sát sát sao hơn vì hệ tiêu hóa của bé đang làm quen với thực phẩm mới.

Phân có lợn cợn thức ăn, chưa tiêu hóa hết: có thể do bé ăn quá nhanh, chưa nhai (hoặc nghiền) kỹ, hoặc do dạ dày chưa kịp làm quen với thức ăn mới. Mẹ có thể giảm lượng, tăng độ mịn và theo dõi thêm.
Phân màu vàng, mùi đặc trưng, đều đặn mỗi ngày hoặc cách ngày 1 lần: là dấu hiệu hệ tiêu hóa làm việc ổn định.
Phân đen (không dùng sắt bổ sung), trắng xám hoặc có váng mỡ: là dấu hiệu cảnh báo nguy cơ hấp thu kém, tắc mật hoặc rối loạn chuyển hóa chất béo – cần khám chuyên khoa.

Mẹo nhỏ: Mẹ nên ghi nhớ những loại thực phẩm mới bé ăn mỗi tuần để dễ khoanh vùng nguyên nhân nếu có biểu hiện lạ trong phân.

Khi nào mẹ nên lo?

• Bé trên 3 ngày không đi tiêu, phân khô cứng, có dấu hiệu rặn mạnh, đau.
• Phân quá lỏng nhiều lần/ngày, kèm sốt, nôn, mất nước.
• Phân có máu, chất nhầy nhiều hoặc màu lạ (trắng, xám, đen bất thường).
• Bé bỏ bú, mệt mỏi, quấy khóc kéo dài, kèm theo thay đổi phân.

4. Chẩn đoán phân bất thường ở trẻ theo góc nhìn Đông y

Trong Đông y, tình trạng phân và tiêu hóa phản ánh sự thịnh – suy của tạng phủ, đặc biệt là tỳ, vị, can và thận – những cơ quan chủ yếu chi phối tiêu hóa, chuyển hóa, thải độc và hấp thu. Quan sát phân là một phần quan trọng của tứ chẩn: vọng – văn – vấn – thiết. Dưới đây là một số dạng phân bất thường thường gặp ở trẻ và diễn giải theo Đông y:

4.1. Phân lỏng, đi nhiều lần/ngày – tiêu chảy

Đông y gọi là: Tả lỵ, tiết tả

Nguyên nhân thường gặp:

• Tỳ vị hư hàn: Tỳ yếu, không vận hóa tốt, thức ăn – sữa không được hấp thu, sinh thấp – ẩm, gây đi lỏng.
• Cảm phải hàn tà (nhiễm lạnh): Trẻ bị nhiễm lạnh do tắm gội, nằm máy lạnh, bụng không được giữ ấm.
• Ăn uống không điều độ (ăn dặm sớm, thực phẩm lạ), làm tổn thương tỳ vị.

 Biểu hiện kèm theo:

• Phân lỏng toàn nước, mùi chua, bụng sôi ọc ọc, da lạnh, môi nhợt.
• Bé dễ ọc sữa, ngủ chập chờn, sờ tay chân thấy lạnh.

Gợi ý hỗ trợ:

• Massage ấm vùng bụng, day ấn huyệt Trung quản, Túc tam lý.
• Dùng thảo dược nhẹ như: gừng tươi (xoa bụng ngoài), hạt ý dĩ, búp ổi (nếu có chỉ định rõ ràng).

4.2. Phân xanh, sủi bọt, mùi chua – mất cân bằng hệ vi sinh

Đông y gọi là: Tỳ vị thấp nhiệt – can khí uất kết

Nguyên nhân:

• Mẹ ăn nhiều thực phẩm cay nóng, dầu mỡ, sinh nhiệt và truyền qua sữa.
• Can khí không điều hòa, ảnh hưởng đến chức năng của tỳ – vị.
• Hệ vi sinh đường ruột chưa hoàn thiện.

Biểu hiện kèm theo:

• Phân xanh rêu, có thể bọt, lỏng, đi nhiều lần.
• Bé hay cáu gắt, khó ngủ, nấc cụt hoặc trớ sữa.
• Mắt long lanh, tay chân hay giật mình.

Gợi ý hỗ trợ:

• Day ấn huyệt Can du, Tỳ du, massage nhẹ nhàng vùng bụng theo chiều kim đồng hồ.
  Mẹ ăn thanh đạm, hạn chế thức ăn sinh nhiệt, dầu mỡ, đường.

4.3. Phân khô cứng, đóng khuôn – táo bón

Đông y gọi là: Táo kết do huyết hư – tân dịch suy

Nguyên nhân:

• Thiếu tân dịch nuôi dưỡng ruột – thường gặp ở bé bú không đủ nước, dùng sữa công thức, ăn dặm sớm.
• Tỳ vị yếu, không chuyển hóa được chất bã.
• Huyết hư, cơ thể thiếu dưỡng chất để tạo dịch ruột.

Biểu hiện:

• Bé rặn đỏ mặt khi đi tiêu, phân viên như phân dê.
• Bụng chướng nhẹ, hơi đầy, mặt tái nhợt, môi khô.

Gợi ý hỗ trợ:

• Massage bụng, ấn huyệt Thiên khu, Khí hải, Túc tam lý.
• Chườm ấm bụng bằng muối rang ngải cứu.
• Với bé ăn dặm: thêm khoai lang, mồng tơi, lê hấp. Với bé bú mẹ: mẹ nên ăn thực phẩm nhuận tràng như mè đen, đu đủ chín.

4.4. Phân có nhầy, mùi tanh, đôi khi lẫn máu

Đông y gọi là: Thấp nhiệt tích trệ ở trường vị hoặc nội nhiệt sinh tích

Nguyên nhân:

• Do nhiễm trùng nhẹ đường tiêu hóa.
• Do thực phẩm sinh nhiệt – tạng phủ bị "nội nhiệt", khiến ruột sinh viêm.

Biểu hiện:

• Phân nhầy, mùi rất hôi, có vết máu hoặc vệt đỏ.
• Bé quấy khóc, ít bú, hoặc ngủ li bì.

Gợi ý hỗ trợ:

• Chườm ấm gan bàn chân, day huyệt Đại trường du.
• Theo dõi sát các dấu hiệu mất nước, cần đưa trẻ đi khám ngay khi sốt hoặc mất bú.
• Mẹ nên ăn thanh đạm, tăng cường các vị mát như bí đao, mướp hương, nước gạo rang.

Kết luận: Sức khỏe tiêu hóa của trẻ nhỏ có thể quan sát rõ qua chất thải mỗi ngày. Phân mềm – đều – không mùi nặng là dấu hiệu hệ tiêu hóa hoạt động tốt. Ngược lại, các biểu hiện như phân xanh, lỏng, nhầy hay khô cứng... đều là tín hiệu “báo động” cần mẹ chú ý, đặc biệt khi lặp lại nhiều ngày. Thay bỉm không chỉ là công việc thường ngày mà còn là “cuộc kiểm tra sức khỏe” tự nhiên – đơn giản nhưng vô cùng quan trọng.